چکیده
این مقاله به بررسی مختصر تغییرات اقلیمی و تاثیر محیط‌زیستی آن می‌پردازد. در این مقاله تلاش شده است تا چالش‌های محیط‌زیستی برخاسته از تغییرات اقلیمی بر اساس یافته‌های علمی و نظریات متخصصان این رشته بررسی شود. مقاله در سه بخش عمده دسته‌بندی شده است. بخش مقدماتی به تعریف و توصیف مفاهیم و مقولات اساسی این مقاله می‌پردازد. بخش دوم به تبصره‌ی تأثیرات مخرب تغییرات اقلیمی بر محیط زندگی و سیاره‌ی زمین می‌پردازد. بخش سوم عواقب کوتاه‌مدت و طولانی‌مدت تغییرات اقلیمی را کندوکاو کرده است. قسمت پایانی و نتیجه‌گیری به راه‌حل‌های مطرح‌شده از سوی نظریه‌پردازان مطرح جهانی جهت مبارزه و رفع این چالش جهانی اختصاص یافته است. اطلاعات اساسی استفاده‌شده در این گزارش برگرفته از کتاب «دنی چیورز» از متخصصین بین‌الملی در عرصه‌ی محیط‌زیست می‌باشد.
واژه‌های کلیدی
تغییرات اقلیمی، محیط زیست، دمای جهانی، گاز‌های گلخانهای، تنوع محیط‌زیستی، توافق‌نامه‌ی پاریس، اهداف توسعه‌ی پایدار.
پیش‌زمینه
تغییرات اقلیمی با زندگی و سرنوشت بشر گره خورده است. انسان‌ها از همان ابتدا نسبت به محیط پیرامونش حساسیت داشته است. به همین دلیل، بحث و نظر در این زمینه به درازای عمر تمدن بشری می‌باشد. آدم‌ها از همان دوران ابتدایی نسبت به تغییرات آب‌وهوایی واکنش نشان می‌داد و تلاش می‌کرد تا مشاهدات‌شان را با روش‌ها و ایده‌های معمول عصر‌شان تعبیر و تفسیر نمایند. با ختم دوره‌ی گردآوری و شکار و واردشدن جامعه‌ی بشری به مرحله‌ی زراعت و مالداری توجه به جزئیات در مورد محیط زیست بیشتر شد. این توجه را می‌شود در اسطوره‌ها و تاریخ مکتوب جوامع قدیم مشاهده کرد. داستان خشکسالی در مصر باستان که در متون مقدس ادیان بزرگ توحیدی آمده نمونه‌ای از این مورد است. بعد از پدیدآمدن انقلاب صنعتی در قرن هجده، گفتمان محیط زیست و تغییرات آب و هوا شکل تخصصی‌تر به خود گرفت. رشد و توسعه‌ی سرسام‌آور صنعتی‌شدن جهان موضوع تغیرات اقلیمی و تأثیر محیط‌زیستی آن را به گفتمان و دغدغه‌ی غالب جهانی تبدیل کرد.
در دهه‌های هشتاد و نود میلادی دانشمندان امور اقلیمی هشدار دادند که تغییرات اقلیمی جدی‌ترین تهدید برای آینده‌ی جهان و بشریت است و به اقدام فوری برای مهار آن نیاز است. در راستای همین برداشت، کشور‌ها و نهاد‌های مختلف آستین بالا زده تا در برابر این چالش ایستادگی کنند. سازمان ملل متحد، طی چند دهه‌ی اخیر برنامه‌ها و راهکار‌های مختلف بین‌المللی را جهت مبارزه با تغییرات اقلیمی روی دست گرفته است. آخرین نمونه‌ی این راهکار معرفی بزرگترین برنامه‌ی انکشافی بین‌المللی تحت عنوان توسعه‌ی پایدار می‌باشد. در سال ۲۰۱۵ میلادی سازمان ملل متحد ۱۹۳ کشور را متقاعد کرد تا برنامه‌ی توسعه پایدار این نهاد را تطبیق کنند. این برنامه ۱۷ هدف دارد که تمام مشکلات اساسی جامعه‌ی جهانی را در بر می‌گیرد. از اهداف کلیدی این برنامه‌ی توسعه‌ای، مبارزه با تغییرات اقلیمی و مقاوم‌کردن جوامع در مقابل این تغییرات است. هدف سیزدهم این آجندا به ایجاد اقدامات فوری جهت مقابله با تغییرات اقلیمی تأکید دارد. هدف چهاردهم حفاظت و استفاده‌ی پایدار از اقیانوس‌ها، دریاها و منابع دریایی را در دستور کارش قرار داده است و هدف پانزدهم دنبال حراست، بازسازی و ترویج استفاده‌ی پایدار از اکوسیستم‌های خشکی، مدیریت پایدار جنگل‌ها، مبارزه با بیابان‌زایی و تغییر و متوقف‌سازی فرایند تخریب زمین و متوقف‌سازی ازبین‌رفتن تنوع زیستی می‌باشد.[1] البته مبارزه علیه این چالش پیچیده‌ی جهانی کار ساده نیست. از عوامل اصلی این پیچیدگی درهم‌تنیدگی این مسأله با اقتصاد، توسعه، سیاست، صنعت، تجارت و تکنولوژی است. این ارتباط باعث شده است تا مبارزه با این مسأله با چالش‌های جدی روبه‌رو شود.
بسیاری از کشور‌ها و نهاد‌های اقتصادی مبارزه با تغییرات اقلیمی را مانع پیشرفت و سودآوری‌شان می‌دانند و در تلا‌ش‌اند تا مبارزه‌ی جهانی با این مسأله را مختل کنند. نمونه‌ی برجسته‌ی چنین سنگ‌اندازی را می‌شود در رویکرد دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور قبلی ایالات متحده آمریکا در قبال توافق‌نامه‌ی پاریس مشاهده کرد. توافق‌نامه‌ی پاریس نخستین توافق‌نامه‌ی جهانی در حوزه‌ی اقلیمی بود که در ۲۰۱۵ در پاریس میان تمام کشور‌های جهان امضا شد. هدف اساسی این توافق‌نامه کاهش جهانی گاز‌های گلخانهای می‌باشد.[2] دونالد ترامپ یکی از مخالفان سرسخت توافق اقلیمی پاریس است. او در جریان کمپاین انتخاباتی‌اش چالش‌های مطرح‌شده‌ی محیط‌زیستی در این توافق‌نامه را دروغین خوانده و وعده داد تا مقررات آژانس حفاظت از محیط زیست که برای مهار تشعشات ناشی از نیروگاه‌های زغالی ایالات متحده وضع شده است را فسخ کند.[3] دونالد ترامپ تنها چهره‌ی مطرح جهانی نیست که دارای چنین دیدگاهی است. مقامات و دست‌اندرکاران سیاسی و اقتصادیِ بسیاری از کشور‌ها، شرکت‌ها و نهاد‌های برجسته‌ی جهانی به‌صورت پنهان و پیدا نگرش آقای ترامپ را دنبال می‌کنند. به نظر اکثر کارشناسان، کشور‌های بزرگ صنعتی همانند چین و هند با وجود سهم بسیار قابل‌ملاحظه در تولید گاز‌های گلخانهای، تمایل ندارند که روند روبه‌رشد پروسه‌ی صنعتی‌شدن‌شان را قربانی مبارزه با تغییرات اقلیمی کنند. آنچه از قراین پیداست، ذهنیت جهانی تا هنوز هم آنچه باید و شاید این چالش حیاتی را دست‌کم می‌گیرد. ولی شواهد و یافته‌های علمی متعدد نشان می‌دهد این خطر حیاتی برای مردم و این سیاره‌ی آبی خواهد بود و از همین حالا هم مردم در سراسر جهان تأثیر این تغییر را در زندگی روزانه‌شان احساس می‌کنند.
مصداق‌های عینی تغییرات اقلیمی
بر اساس مشاهدات علمی تغییرات اقلیمی چند دهه‌ی اخیر، نسبت به دوارن قبل، خیلی متفاوت است؛ هوای سیاره‌ی زمین تغییر سریع داشته و در حال گرم‌شدن است. میزان طوفان و خشکسالی به‌صورت قابل‌توجه افزایش یافته است. سطح آب دریاها هر روز ارتقا پیدا می‌کند. این بلندرفتن سطح آب دریاها ممکن در آینده‌ی نزدیک خیلی از مناطق ساحلی را در خود غرق کند. چنانچه چندی قبل وزیر خارجه تووالو، که یکی از کوچکترین کشور‌های جهان است و در اقیانوس آرام غربی موقعیت دارد، از طریق برنامه‌ی رادیوی بی‌بی‌سی هشدار داد که بر اساس پیش‌بینی‌ها، طی چند سال آینده تمام این سرزمین را آب خواهد بلعید. او از جوامع بین‌المللی خواست که قبل از این‌که خیلی دیر شود، جلو تغییرات سرسام‌آور اقلیمی را بگیرد.[4]
از عوامل کلیدی این تغییرات، میزان بالای انتشار گاز دی اکسید کربن در جو زمین است. طی صد سال اخیر دانشمندان حجم انبوهی از شواهد را گردآوری کرده‌اند تا این پدیده را بهتر بفهمند و ثبت کنند. نور خورشید از جو عبور می‌کند و به زمین می‌رسد، سپس از زمین منعکس شده و دوباره به فضا بر می‌گردد. دی اکسید کربن و بخار آب، میتان و سایر گاز‌های نگهدارنده‌ی گرما مقداری از نور خورشید را که از زمین به فضا منعکس می‌شود به‌صورت گرما در خود نگه می‌دارند و در نتیجه، اتمسفر و کره‌ی زمین گرم می‌شود. تغییرات در میزان کوچک این گاز‌های گلخانهای می‌تواند منجر به تغییرات بزرگی در دمای زمین شود. افزایش سطح دی اکسید کربن با آغاز انقلاب صنعتی در اواخر قرن هجدهم آغاز گردید. چون با شروع انقلاب صنعتی استفاده‌ی جدی از سوخت‌های فسیلی در جهان آغاز شده و به‌مرور زمان میزان استفاده از این سوخت‌ها افزایش یافت. التبه، افزایش دی اکسید کاربن در جو زمین، تنها عامل تغییرات اقلیمی نیست. عوامل دیگری نیز وجود دارد که در گرم‌شدن کره‌ی زمین نقش مهم دارند. به‌طور نمونه، تولید سمینت نیز دی اکسید کربن بیشتری را وارد جو زمین می‌کند؛ زیرا تولید سمینت با گرم‌کردن کلسیم کربونیت انجام می‌شود. به‌عبارت دیگر، دی اکسید کربن از پوسته‌ی زمین گرفته می‌شود و وارد هوا می‌گردد و این کار، سالانه منجر به انتشار ۰. ۹ میلیارد تن، دی اکسید کربن در جو منجر می‌شود که حدود سه در صد کل دی اکسید کربن در سال است. فعالیت‌های صنعتی گاز گلخانهای دیگری را نیز وارد جو زمین می‌کند. گاز میتان از حیوانات، مصرف زغال سنگ، مزارع برنج و دفن زباله‌ها خلق شده و وارد جو زمین می‌شود که نقش ۳۰ درصدی در افزایش گرمای زمین دارد.[5]
واقعیت‌های انکارناپذیر
با وجود برداشت‌های متفاوت و بعضاً متناقض نسبت به شدت خطر تغییرات اقلیمی، بعضی از واقعیت‌های آنی و آشکار در زمینهای وجود دارد که تأثیر ویرانگر تغییرات اقلیمی، بر این سیاره‌ی خاکی را نمایش می‌دهد. دنی چیورز در کتاب‌اش استدلال دانشمندان در مورد انتشار گاز‌های دی اکسید کربن که بیشترین آن از استفاده‌ی انرژی فسیلی مانند زغال‌سنگ و نفت و گاز می‌باشد، را با آمار و ارقام و نتایج تجارب لابراتواری اثبات می‌کند. بر اساس اطلاعات درج‌شده در این کتاب، بین سال‌های ۱۹۹۰ تا ۱۹۹۸ یک ستون باریک اما عمیق (به عمق ۳.۵ کیلومتر) از یخ‌های منطقه‌ی «وستوک» در قطب جنوب، حفاری شد. این ستون یخ، بخشی از تاریخ منجمد است. این یخ، حاوی حباب‌های ریز بسیار زیادی از هوا که متعلق به دوران حداقل تا ۴۰۰ هزار سال پیش است. هر کدام از این حباب‌ها یک کپسول کوچک زمان است و می‌توان با تحلیل آن دریافت که در زمان شکل‌گیری آن حباب‌ها چه گاز‌هایی در جو بوده‌اند. و همچنین میانگین دمای زمین در آن لحظه از تاریخ، چقدر بوده است. این موضوع به ما اجازه می‌دهد تا نمودار کلینیک سطح دی اکسید کاربن خود را تا دوره‌های کهن گسترش بدهیم و ببینیم سطوح کنونی دی اکسید کربن در مقایسه با گذشته، در چه وضعیتی هستند. بر این اساس، دمای زمین به‌وضوح هماهنگ با بالا و پایین‌رفتن سطح دی اکسید کربن در جو تغییر می‌کند. در ۴۰۰ هزار سال گذشته، تغیرات دی اکسید کربن از حدود ۱۸۰ بخش در میلیون به ۳۳۰ بخش در میلیون رسیده که با تغییرات جدی آب‌وهوایی همبستگی معنی‌دار را نشان می‌دهد. آقای دنی چیورز چندین مورد از تأثیرات عمده‌ی تغیرات اقلیمی را لیست کرده که در ذیل، هر کدام آن‌ها به‌صورت خلاصه توضیح داده شده است:
الف. دمای جهانی
با ادامه‌ی روند کنونی انتشار گاز‌ها، ۸۰ در صد احتمال دارد که میانگین دمای جهانی تا سال ۲۱۰۰ بین ۲، ۴ درجه تا ۶، ۴ درجه سانتی گراد افزایش یابد که بهترین بیش بینی ۴ درجه سانتی گراد است. دو درجه افزایش دما، ما را از چند نقطه بی‌بازگشت به سلامت عبور می‌دهد. و چهار درجه افزایش سیاره‌ای کاملاً متفاوت برای ما با قی خواهد گذاشت. شش درجه افزایش موجب از بین‌رفتن بیشتر حیات از روی زمین خواهد شد. افزایش دما به این روش، انرژی بیشتر و بیشتری را به سیستم اقلیمی پمپ می‌کند و این همه انرژی باید جایی مصرف شود. این فقط به معنای افزایش دما نیست، بلکه به معنای طوفان‌های مهیب‌تر، سیل‌های شدیدتر و همچنین تبخیر بیشتر است که منجر به خشکسالی و رگبار‌های بیشتر می‌شود.[6]
- تاثیر بر قطب‌ها
انتظار می‌رود یخ دریای قطب شمال در هر تابستان به‌کلی ذوب شود که این تأثیرات شدیدی بر حیات وحش و زندگی سنتی مردم بومی این مناطق خواهد گذاشت. بخشی از یخ‌های «گرینلند» و غرب قطب جنوب نیز احتمالاً ذوب خواهند شد. و سطح آب دریاها را بین چهار تا شش متر افزایش می‌دهند. تعیین زمان دقیق این اتفاق، مورد بحث است. برخی از دانشمندان می‌گویند: ممکن است این رویداد در این قرن رخ دهد. و برخی دگر، آن را صد‌ها سال بعد، تخمین می‌زنند. اما تا کنون یخ‌های «گرینلند» و قطب شمال سریع‌تر از پیش‌بینی «آی‌پی‌سی‌سی» ذوب شده‌اند.[7]
- تاثیر بر سواحل و جزیره‌های پست
حدود ده درصد جمحیت جهان (بالغ بر ۷۰۰ میلیون نفر) در ارتفاع کمتر از ده متر بالای سطح دریا زندگی می‌کنند. هر افزایش در سطع دریاها موجب افزایش وقوع طوفان‌ها و سیلاب‌ها می‌شود و خانه‌ها و مزارع و معیشت مردم را به خطر می اندازد. قبلاً آی‌پی‌سی‌سی برای این، تنها افزایش آرام سطح آب اقیانوس‌ها را پیش‌بینی کرده است که ادامه‌ی روند کنونی افزایش ۳ ملی‌متر در سال است. با وجود این، ذوب‌شدن دور از انتظار یخ قطب‌ها از ۲۰۰۷ به این‌سو باعث شده تا برخی از دانشمندان این پیش‌بینی را مورد تردید قرار دهند. بر اساس تخمین‌ها اگر ما به روش کنونی به انتشار گاز‌ها ادامه دهیم، افزایش بین ۰.۷۵ و ۱.۹ متر در این رخ خواهد داد. فقط افزایش یک متری در سطح دریاها حدود ۶۰ میلیون نفر را به دلیل سیل مجبور به ترک خانه و کاشانه‌ی خود می‌کند که بیشتر آن‌ها در کشور‌های فقیر هستند. بیشتر زمینهای بنگلدیش، ویتنام و دلتای رود نیل به زیر آب خواهد رفت. هلند که هم‌اکنون با افزایش سطح دریاها با نرخ سه ملی متر در سال در کشمکش و تقلا است، مجبور خواهد شد که بیشتر زمینهای خود را به دریا بسپارد.[8]
- تاثیر بر آب آشامیدنی
یک-ششم جمعیت جهان وابسته به منابع آبی است که از یخچال‌های کوهستان‌ها سرچشمه می‌گیرند. در سناریوی ۴ درجه افزایش دما، انتظار می‌رود بسیاری از این یخچال‌ها به سرعت کوچک شوند که موجب کمبود شدید آب برای میلیون‌ها انسان و نواحی وسیع کشاورزی می‌شود. مناطقی که همیشه در معرض این خطر می‌باشد، شامل چین، پرو، پاکستان و کالیفرنیا می‌شوند.[9]
- تاثیر بر آب‌وهوا
با ۴ درجه افزایش دما، می‌توانیم انتظار داشته باشیم که فجایعی که در هر قرن یک بار رخ می‌دهند، زود‌تر تکرار شوند. در اروپا موج گرمای سال ۲۰۲۲ به یک رویداد متداول تابستانی بدل خواهد شد. این فجایع مکرر به همراه کاهش آب آشامیدنی و همچنین مطمئناً منجر به کاهش مواد غذایی در جهان می‌شوند و در نتیجه قحطی‌های وسیعی در مقیاس بی‌سابقه رخ خواهند داد.[10]
- تاثیر بر سلامت
آی‌پی‌سی‌سی پیش‌بینی می‌کند که افزایش چهار درجه‌ای دما منجر به مرگ‌ومیر بسیاری بر اثر سوءتغذیه و خشکسالی، گرمای بیش‌ازحد، غرق‌شدگی و بیماری خواهد شد.[11]
بخش دوم: راه‌حل‌ها
دی اکسید کربن حاصل از سوخت‌های فسیلی، بزرگترین بخش انتشار سالانه گاز‌های گلخانهای را تشکیل می‌دهند. ارزیابی این ادعا زیاد دشوار نیست. آمار‌های خوبی از میزان نفت و گاز و زغال سنگی که در سراسر جهان استخراج و سوزانده می‌شود، در دست داریم و می‌دانیم که با سوزاندن هر کدام از این سوخت‌ها چقدر دی اکسید کربن تولید می‌شود. انتشار گاز‌های گلخانهای در سال ۲۰۰۹ حدود ۶.۴۶ میلیارد تن بوده است. در هر کیلو وات ساعت انرژی که از زغال سنگ به‌دست می‌آوریم، ۳۶۰ گرام دی اکسید کربن آزاد می‌شود. به‌طور نمونه، انتشار دی اکسید کربن از زغال سنگ در سال ۲۰۰۹ حدود (۱۳ میلیارد تن) بوده است.
مصرف نفت و گاز طبیعی از عوامل دیگر تولید دی اکسید کربن می‌باشد. نفت، در هر کیلووات ساعت انرژی ۳۲۵ گرام دی اکسید کربن تولید می‌کند و گاز طبیعی، در ازای هر کیلووات انرژی ۲۲۰ گرام دی اکسید کربن تولید می‌کند. گرچند حدود ۷۵ درصد انتشار گاز‌های گلخانهای از مصرف انرژی فسیلی تولید می‌شود که بیشترین انتشار دهنده‌ی دی اکسید کربن می‌باشد. بقیه از تولید سمینت، گاز میتان، سیستم کانالیزیشن، مدفوع حیوانات و سایر مصارف مورد زراعت می‌باشد.[12]
قسمت سوم. مسیر پیش رو
در این قسمت، دو مسیر تعین‌کننده پیش رو داریم:
الف. این‌که چه اقدامی صورت گیرد تا دیر نشده از فاجعه تغییرات اقلیمی نجات پیدا کنیم. ورنه باید، یا منتظر آن باشیم که میلیون‌ها انسان، مجبور به مهاجرت از دیار خویش گردند؛ زیرا طوفان‌ها، سیلاب‌ها، کم‌آبی، خشکسالی و گرمای غیر قابل تحمل، چاره‌ای جز مهاجرت‌های اجباری نخواهد بود. بنابراین، کشور‌ها و شرکت‌های بزرگی که به‌خاطر منافع‌شان زندگی بشر و تمامی موجودات زنده را به‌دلیل تغییرات اقلیمی به خطر و فاجعه مواجه نموده‌اند. مسئولیت انسانی، وجدانی دارند تا جانب عدالت را رعایت نموده و مسئولیت بیشتر را در کمک برای درخت‌کاری، فضای سبز و رساندن آب آشامیدنی و زنده نگهداشتن اشجار به کشور‌های فقیر که در توان اقتصادی آن‌ها نیست، ادا نمایند تا از فاجعه انسانی و تلفات تمامی موجودات زنده و اشجار و نیز از اسیدی‌شدن بیشتر آب‌های بین‌المللی جلوگیری گردد. زیرا زندگی جانوران دریایی نیز در معرض خطر قرار می‌گیرد. جیمز هنسن، دانشمند برجسته ناسا و سرپرست آی‌پی‌سی‌سی می‌نویسد اگر مقدار دی اکسید کربن جو را به سطح ۳۵۰ پی‌پی‌ام، یعنی ۳۵۰ پارت در میلیون نگه داریم، در آن صورت از گرمایش زمین جلوگیری خواهد شد. که این سرحد، مستلزم جدیت و جایگزینی انرژی پاک به‌جای سوخت‌های فسیلی طی ده سال آینده می‌باشد. اگر سایر گاز‌های گلخانهای ثابت بمانند، دنیای صنعتی ضمن آن‌که استاندارد‌های زندگی مناسبی را حفظ کند، سرانه مصرف انرژی را کاهش دهد. سایر نقاط جهان باید به همان اندازه کشور‌های شمال به انرژی دسترسی داشته باشند و باید فقیر‌ترین‌ها را با استفاده از روش‌ها، سیاست‌ها، و تکنولوژی‌های فاقد کربن، از فقر نجات داده شود. که این برنامه، نیاز به ایجاد فناوری‌های پایدار در مقیاس وسیع، و به‌کارگیری آن‌ها دارند، تا جایگزین زیر ساخت‌های سوخت فسیلی در سراسر جهان گردد. و نیز به کشور‌های مانند برزیل، اندونزی، هندوستان و سایر کشور‌های نواحی جنگل‌های آمازون کمک لازم صورت گیرد تا آن کشور‌ها از قطع‌نمودن درختان که در جذب دی اکسید کربن نقش دارند، جلوگیری به عمل آید.
بیشتر انرژی جهان در چند کشور محدود مصرف می‌گردد. امریکا ۲۷ درصد، اروپا ۲۲ درصد، روسیه، جاپان، کانادا و استرالیا ۱۹ درصد انرژی جهان را مصرف می‌کنند. که ۶۸ درصد انرژی جهان توسط ۱۶ درصد جمعیت جهان مصرف می‌شود. گرچند کشور چین کمی بیشتر از امریکا انرژی مصرف می‌کند اما سرانه مصرف آن بسیار کمتر از کشور‌های نامبرده می‌باشد. هم‌اکنون ۸۵ درصد این انرژی از سوخت‌های فسیلی تأمین می‌شود.
سخن پایانی
آنچه از تمام بحث‌ها و دیدگاه‌ها در مورد تغییرات اقلیمی و تاثیر آن بر محیط زیست می‌توان برداشت کرد، این است که همه دانشمندان این بحث، به این نتیجه رسیده‌اند که مبارزه با این چالش جهانی یک امر نهایت ضروری و حیاتی است. نخستین راهکار هم این است تا از افزایش گاز‌های که باعث تغییرات جوی می‌شود، جلوگیری کرد. با وجود آن‌که این مشکل هر روز شاخ و برگ گرفته و مبارزه با آن دشوارتر می‌گردد، ولی خیلی از دانشمندان بر این باورند که اگر این تغییر به‌درستی مدیریت شود، امکان پیروزی وجود دارد. در این مبارزه نقش کشور‌هایی که بیشترین مصرف سوخت انرژی فسیلی را دارد، نهایت حیاتی است. این کشور‌ها بخاطر سهم قابل ملاحظه‌شان در افزایش گرمای زمین، مسئولیت اخلاقی دارند در این مبارزه پیش‌قدم باشند.
منابع و پانوشت‌ها
[1] اهداف توسعه‌ی پیدار، زهرا جوهریان، سید امیر فاتح و دیگران، سازمان حفاظت محیط زیست، دفتر توسعه‌ی پایدار و اقتصاد محیط زیست، گروه بین‌الملل طرفه، انتشارات حک، تهران، ۱۳۹۵، ص ۱۴. لینک گزارش: https://www.doe.ir/portal/file/?890708/%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8.pdf
[2] نقش دیپلماسی در موافقت‌نامه‌ی اقلیمی پاریس، دکتر حجت میانآبادي-استادیار مهندسی آب، دانشگاه تربیت مدرس-استادیار حقوق، دانشگاه فردوسی مشهد، دکتر اعظم امینی ناصر نداف-کارشناس حقوق، دانشگاه فردوسی مشهد، فصل‌نامه‌ی ژئوپولیتیک – سال چهاردهم، شماره اول، بهار ۱۳۹۷. لینک مقاله: http://journal.iag.ir/article_66684_7064826fdbbc1a3ae347d1c3df76c346.pdf تاریخ دریافت این مقاله 28-12-2022
[3] صدای آمریکا: وعده‌های دونالد ترامپ برای لغو توافق تغیرات اقلیمی پاریس. لینک خبر:
https://ir.voanews.com/a/us-election2016-trump-climate-change/3348661.html تاریخ دسترسی به این خبر، 28-12-2022
[4] برای دریافت مصاحبه به این لینک مراجعه کنید: https://www.bbc.co.uk/programmes/w3ct39v0
[5] چیورز، دنی. رهنمای مختصر تغیرات اقلیمی: دانش، راه‌حل‌ها و مسیر پیش رو، انتشارات نیواینترنشنالیست، لندن، بریتانیا، ترجمه وبسایت گیاهخواری، آبان ۱۳۹۳.
[6] چیورز، دنی. رهنمای مختصر تغیرات اقلیمی: دانش، راه حل ها و مسیر پیش رو،انتشارات نیو اینترنشنالیست، لندن، بریتانیا، ترجمه: وبسایت گیاهخواری،آبان ۱۳۹۳
[7] چیورز، دنی. رهنمای مختصر تغیرات اقلیمی: دانش، راه حل ها و مسیر پیش رو،انتشارات نیو اینترنشنالیست، لندن، بریتانیا، ترجمه: وبسایت گیاهخواری،آبان ۱۳۹۳
[8] چیورز، دنی. رهنمای مختصر تغیرات اقلیمی: دانش، راه حل ها و مسیر پیش رو،انتشارات نیو اینترنشنالیست، لندن، بریتانیا، ترجمه: وبسایت گیاهخواری،آبان ۱۳۹۳
[9] چیورز، دنی. رهنمای مختصر تغیرات اقلیمی: دانش، راه حل ها و مسیر پیش رو،انتشارات نیو اینترنشنالیست، لندن، بریتانیا، ترجمه: وبسایت گیاهخواری،آبان ۱۳۹۳
[10] چیورز، دنی. رهنمای مختصر تغیرات اقلیمی: دانش، راه حل ها و مسیر پیش رو،انتشارات نیو اینترنشنالیست، لندن، بریتانیا، ترجمه: وبسایت گیاهخواری،آبان ۱۳۹۳
[11] چیورز، دنی. رهنمای مختصر تغیرات اقلیمی: دانش، راه حل ها و مسیر پیش رو،انتشارات نیو اینترنشنالیست، لندن، بریتانیا، ترجمه: وبسایت گیاهخواری،آبان ۱۳۹۳
[12] چیورز، دنی. رهنمای مختصر تغیرات اقلیمی: دانش، راه حل ها و مسیر پیش رو،انتشارات نیو اینترنشنالیست، لندن، بریتانیا، ترجمه: وبسایت گیاهخواری،آبان ۱۳۹۳
